THANG TSIN THUANTHU (Biography of Thang Tsin)


Falam Peng Zumtu Hmaisa
Falam peng ih thuthangṭha kan theihnak cu Karen pawl hnenin a si. Falammi sungin piangthar hmaisabik cu Thang Tsin (Lumbang khua) a si. A mah cu Saya Po Aye ih thusimnak ihsin piangtharmi a siih Rev. Carson in September 5, 1906 ah baptisma a rak pek. A pahnihnak cu Tsong Kham (bualkhua) a siih Rev. Carson in 1907 ah Hakha ah baptisma a rak pek. An pahnih hi zumnakih pacangṭha an siih evangelists vekin an minungpawl hnenah theitawkin thuthangṭha an sim. A pathumnak cu Saya Ṭial Hmung (Lungpi) a siih a nih cu Chin-mi lakih casiar le cangan rak thiam hmai sabik khal a si.

A Suahthu
Thang Tsin cu Falam peng, Lumbang khua ihsin peng hnih hrawng a hlatnak Khawlei khua ih Pu Con Khup le Pi Nei Tlang tei’ fapa upabik a si. A suah kum hi theihfel a si lo ih 1881 hi si thei ding bikih zum a si (Cabu hrekkhat ah 1882 tin a um). Nau pahnih a nei ih…Pa Cin Lian (Rev. Za Duh ih pa) le Pa Za Lian (Captain Pawlu ih pa) tla an si.

A Hmin
Thang Tsin a suah hlan, a nui pumsungih a um lai ah a pa in mang a nei ih a mangah, vun-rang (mirang) mi pathum an ra ih an neih dingmi naute cu Thang Tsin tiih hminsak dingin an ra sim.

Ziangtin Lumbang A Thleng
Pa Thang Tsin kum 6 a si ah a pa Pu Con Khup cun a thih san. Cuihnuah Lumbang khawmi Pu Hun Hlum in Nei Tlang (Thang Tsin nu) cu nupi ah a run nei. Cutin an sungin a pa-ei ih umnak lumbang ah an á¹­hawn.

A Fimthiam Zirnak
Lumbang khaw-lal (Chief of Lumbang) Nei Vum (miuk Hlur Hmung ih pa) in Thang Tsin cu Falam ah tlawngkai dingin a kuat. Cutawkah Sailo tiih kawhmi thawn thukam elawknak an neih ruangah tlawng ihsin an rak dawi. Laizo mi palik zunghnaá¹­uan Tha Hnok timi in a inn ah a rak hruai ih casiar le cangan a rak zirh. Cule rang-rawl (pony fodder) hrang hrampi lak ding hna a á¹­uan ter phah.
Cui laiah Far-thling lak hi a rak lar ve zetih Chief Nei Vum in Thang Tsin cu a tlawngkainak a hlensuah theinak dingah cumitla a rak á¹­uan ter phah.

A Piantharnak
Karen zirhtu evangelist Saya Po Aye cu 1906 ah Lumbang a thleng. Chief Nei Vum cun Thang Tsin cu cui Missionary á¹­awng lehsak ding le a á¹­ulmi tete tuah sak dingin a hnenah a um ter. Cutin Saya Po Aye thawn an um tlang vivo ih a nelam ahcun Khristian ah a cang. Thang Tsin cu Rev. E. Carson in 5th September 1906 ah Lumbang, Singsih kiangih amai rak laihmi tili te ah Baptisma a pe.

Himi thu ah Laura Carson in a mai nganmi cabu “Pioneer Trials, Trials and Triumphs” timi Cabu sungah, “Tang Tsin ih Baptisma a lak ni kha cu ka hngilh thei dah lo, ‘mang á¹­ha’ ti dingin kan hnenah a ra ih ‘ka minung, ka khawpipawl hnenah Zisu Khrih thu ka va sim dingih ziangtluk mi lungawi so ka si ding, kei cu ka zum, ka khawpi zaten an piangthar thluh ko ding’ tiih phur zet le mithmai pante ih in ra sim lai tla kha ka hngilh thei dah lo” tin Laura Carson cun a cabu sungah a ngan.

A Pianthar Ruangah Khua in Dawi
Laura Carson cun “cutiih phur zet le ruahsannak thawi a va tlun laiah cui khawpipawlih Khristian asinak thuthang an rak theihnak cun Thang Tsin cu khaw-lal hnenah a thlen” a ti. Khaw-lal cun, “Ramdang Pathian na bia tin ka thei, thil cang thei a si lo, ramdang Pathian na biak asile kan khua ah na um thei lo” a rak ti. Asinan Tang Tsin cun, “Aw, asinan cui mangbangza Pathian, in duhdawttu le kan sualnak ihsin in rundamtu ih thuhla cu in simter hramaw” tin a dil. Asinan khaw-lal cun “Ziang thu hman in sim hlah! Kan khua ahcun khai Pathian cu na be thei hrimhrim lo. Na thil tuahmi hi kan pathian in a theih le a thin a heng tuk ding hokhaw, kan ci-cinmi an keuh thei lo ding, kan rannungpawl an pung thei lo ding, kan nauhakpawl an thi dingih harsatnak le riahsiatnakpawl kan parah a thleng ding. Ramdang Pathian hi be lo in na um sawn ding maw khua ihsin na suak sawn ding?” a ti.

Ruahsannak umlo asi ticu Tang Tsin in a hmuh tikah British bawi-upa (Superintendent) hnenah a feh ih mi pakhat Pathian a biak ruangah khua ihsin dawi a theih timi British daan ah a um maw tin a sut. A nih in a mah lawng cu sehla a pawi lemlo, asinan nufa nei a si tikah a nufa zoh a á¹­ul ding, Khristian le an si hrih fawn lo, tlansan thei a si hrih lo a ti. Malte an biakawk hnuah cui bawiupa (Superintendent) cun, “A á¹­ha, Tang Tsin, nan khua ah va tlung sal awla nan khua ih na um sung, missionaries hna na á¹­uannakah zohman thinheng dingin va tuah hlah aw, British cozah in na kiangin kan lo dinpi. Khristian pawlih Pathian na biak ruangah khawl-lal khalin khua ihsin lo dawisuah theinak a nei lo,” tin a sim. Cui thupek khal cu khaw-lal hnenah kuat cih a si.

Cutin lungawi le aipuang ten khua ah a tlungih mina umnak, mithi umnak le harsa umnak tinkim ah feh in thil á¹­ha tuahnak thawi a minungpawl Pathian lamih hruailuh ding á¹­uanvo a pe aw. Lo thlawh tikcu a rung thlen tikah khaw-lalin Tang Tsin cu a ko ih ramdang Pathian na biak lai thotho asile thlawh dingmi loram (an pupa san ihsin an ram) cu lawnsak a si ding thu cu a sim. Tang Tsin cun midang hnenih thil á¹­ha tuah lawng si ka tum, loram cu kan sung hrangah in laksak hram hlah uh tin a dil. Netabikah khaw-lalin hmuhsuamnak mithmai thawn hni phahin, “thlawh ding hmunram cu na duh ngaingai asile zohmanih thlawh dah lonak hmun (sacred field) na thlawh a á¹­ul ding” tin a sim. Cui hmunram cu khawse umnak tiih an ruahmi asi ruangah zohmanih an thlawh dah lo nak a si. Cun, cui hmunram thlotu/tuahtu cu an thi ding tin an rak ruat fawn. Cui an pekmi hmunram cu “Singsih le Zaiti” a si.

Tang Tsin cun phur zetin “Cui hmunram thlawh ding cu in siang taktak ti?” tin a sut. Khaw-lal cun, “ Aw, siang e” tin a sim. Zing khat cu Tang Tsin in cui hmunram a thlawh rero kha an hmuh tikah an mang a bang tuk! Ka-ang ciocio in an zoh ih ziangtikah Tang Tsin a thi ding timi hngakin an um. Asinan thih ti a nei lo ih a kiang nai ih rapawl hnenah Pathian thu a sim sawn.

Laura Carson cun, “kum cem lamah kan hnen (mission) ah a ra ih himi thu pawl in ra sim" tin a cabu “Pioneer Trials, Trials and Triumphs” ah a ngan. Rev. Carson in Thang Tsin cu a lo thar tuahnak hrangah American vainim ci, India vainim tla a rak pe. “Tang Tsin in, “Ziangruangah ah ka vainim cu nan vainim hnakin a let deuhthaw in a tam, ka hlamhmai teh ziangah a tum sawn, ka lo thilpawl an lo thil hnakin a lehhnih deuh thaw ih a tam/tum ruangah mi hrekkhat cun a thupten na Pathian cu kan pathian hnakin thil a ti thei sawn si tin in ra sim, cutin mi tampi cun Pathian an run zum phah,” a ti.

A Rawngbawlnak
Cutin Thang Tsin cu Saya Po Aye hnen ihsin Khristian thuhla a zir, a zingzawi vivo ih rawngbawlnak lamah kekar a thawk ve. A kum 25 ahcun thusimtu pakhat a si zo. Ahlecei in Falam peng Zahau, Sim, Zanniat, Ngawn le Khualsim rampawlah khaw khat hnu khaw khat feh in thuthangá¹­ha a sim.

Saya Thang Tsin cu 25th March 1929 (Cabu hrekkhatah1928), Hakha, Chin Baptist Association meeting ah ordained pek a si.

Hlan Chin Khristian hnaá¹­uantupawl sanlai ahcun nang khuitawk hmun, khuitawk peng, cutawk hmunah na á¹­uan ding tivek a rak um lo. Asancu hnaá¹­uantu Pastors an mal zetih hnaá¹­uan ding le a tam zet ruangah a si. Thang Tsin ih hnaá¹­uan thupi bik pakhat cu Evangelist asilole khualtlawnnak ah Rev. J. H Cope le Saya Maung Gone bawm hi a si. Hualngo ramih Darkhai khua le Kalay-valley ih Angteng khua pawl hi a dunglam le hmailam ram ih an fehnak hmun an si. Cuihnuah Nahnuai (tuih Chang U kiang) le a caan ahcun Lusei hills ih Aijal tla an thleng á¹­heu.

A Harsatnak (Rawl A Ei Thei Zet)
Saya Thang Tsin hi thuthangá¹­ha simih khual a tlawn tikah zo hmanin umnak á¹­hiá¹­ha an rak pe lo. Mihrek cun umnak le riahnak tivek an rak pe á¹­heu nan a man cu hmuhsuamnak le camsiatnakpawl a si á¹­heu. Vawikhat cu a khualtlawnnak ah mipakhat in nutar umnakah thlen inn a rak awn, asinan inteknu in a kawk ciamco: “na fehnak tinkimah arsa, arti le sa thawthaw tivek lawng ei na duh, hivek na duh ruangah thuthangá¹­ha na sim awter! Ningzah neilo, rawlpham, Thang Tsin” tin a rak kawk.

Rev. Cope Thawn
Vawi khat cu Thang Tsin le Rev. Cope cu khual an tlawngih tiva an thlengih tiva tan a á¹­ul tikah Rev. Cope cu a buut hlih a tumih Thang Tsin cun: “Na buut hlit aw hlah, kan thilri ka phurh á¹­heh hnuah ka ra lo paw ding.” Cope cun “Thang Tsin, na ti thei ngaingai ding maw si? A ti. Cule Thang Tsin cun Rev. Cope cu paw phah in tiva cu an hi tan, vansiatah tiva lai hrawng an thlenah lungnal a pal ngahih an pahnih in ti-lak-ah an bah ciamco ih an ciar thluh.

Awm-ang-tawk an feh bet hnuah Rev. Cope cu a ke khatlamin lungnal a pal sual ih a bah lala. A bah nasa deuh a si hmang, Saya Thang Tsin cu a um thei lo ih nasaten a hni ciamco ih a biangah a mitthlipawl hman a luang thei rori. Rev. Cope cun thinheng mithmai thawn Thang Tsin a zoh hnuah Thang Tsin, hitluk ka bah na hmu cingin na hni thei rero lai ti, na aa thlang maw si? Thang Tsin cun “tuihlanah vun-rang (mirang) bah ka rak hmuh dah lo ihsi” tin a simih a hni sinsin. Rev. Cope khal cu Thang Tsin a hnih tuk ve ruangah a um thei nawn lo ih an pahnih in nasaten an hni ta ciamco.

Sumpai Lamih A Harsatnak
Saya Thang Tsin cu thlatin missionaries bawmnak Rs. 15 tilo cu sumlut a nei lo. Cumi a ngah sunmite thawn a rawngbawlnak a feh á¹­heu. Cubetah a khualtlawnnak ih mi harsa farah retheipawl tla cui a neihsunte sung ihsin a pe á¹­heu. Cumi thotho in a nufa a cawm phah tikah Rev. Cope hnenah kum khat sungih a ngah dingmi thlahlawh suah dingin a dil. Cumi paisa a cem tikah Rev. Cope cu paisa cawih dingin a va dilih Rev. Cope khalin Rs. 240 a rak cawih. Himi paisa a hmang salih ka rul sal thei nawn lo ding ti a theihawk tikah Rev. Cope a sim salih a leiba cu kuan nawn lo dingin rel sal a si.

Mi buancak Thang Tsin
Nikhat cu Laizo khua ah thuthangá¹­ha sim dingin Thang Tsin cu a feh ih cui khua ih khawlal le upapawlin Thang Tsin cu an va tawng. Anlakih mi pakhat zaran lo deuh (scoundrel) in “ Lumbangih nan miuk Hlur Hmung cu zianghman a si lo, a phunpipawl hrang khalah ziang á¹­hatnak hman a tuah lo” tvk in a va ti. Cumi cu Thang Tsin hrang ahcun ngaithiam har za a si ruangah “ a á¹­hat le á¹­hat lo cu nang thawn ziang sai” tin Thang Tsin cun thinheng nawnin a let ve sal. Cutikah cupa cun a va pawmih a va buan cih. Amah cu culai Laizo khua ih mi buan cak bik a siih zo hmanin a hlanah hivekin an rak neh dah lo. Thang Tsin cu thlacam phah au phah in “Ka biakmi ka Pathian, in bawm hram aw, nehtu cu nangmah na si” cutin Thang Tsin cun a rak buan ve ih vawi thum rori lei ah a hlawn. Saya Thang Tsin cu Pathian ih siahhlawh taktak a si. A nehnak ruangah uang-aw le puarthau loin a zanlam ah buan a nehmipa cu a va lengih Rs. 2 a va pe. Cui hnuah midang hmuahhmuah hnakin cupa thawn hmaisabik rualpi á¹­ha ah an cang ta.

A Lamzin ah Pawpi Thang
Vawikhat cu Tlorzan khua ah thuthangá¹­ha sim dingin a feh ih cui khawpawl cun theihtheih lo dingin a lamzin ah ‘Pawipi’ thang an rak kam. Vaná¹­hatnak ah rang a rak hruai ih cui rang ih ke hmailam pahnih in cui thang cu a pal ngah. Cutin cui’ thang ihsin a luat.

Khua ah Lut Siang Lo
Vawi khat lala cu thuthangá¹­ha ruangah Khualsim tlangtluan lam a feh ih Hmungsum khua a thleng. Cutawkah khawsung ih luh an sian lo ruangah vainim-kan bar khat hrawng le hnakphek bawl (chilly chutney) cu zanriah ah ringin khawleng ah a riak.

Cawl-lo ih Pathian Thusim/Rel Paih A Si
Ni khat cu Khupleng ihsin Vanniam lamah a pawkih zanlam hrawngih thleng dingin a um. Lamzin a feh lai ah Tashon (tlaisun) khaw tlawng ding Tlortang khua ih Kang Bil thawn an tawng aw. An tawnawknak cu Phau tiva ah a siih Tlortlang a nai sawn. Thang Tsin cun Pathian thu rundamnak tvk a sim ciamco. Cutiih Pathian thu an ruahawk sungah tikcu tampi a rak liam ih nitlak a rak cu zik thlang ruangah an pahnih in Tlortang ah an kir ih Vanniam ih riak ding cu a Pathian thu sim/relnak ah Tlortang ah an riak.

A Hlawhtlinnak (Thang Tsin ih Zumnak)
Saya Thang Tsin cu zukhmawm, le wine le beer in tivek duhlo zettu le zumnak hnget zetmi a si. Culaiah “Pau Cin Hau biaknak” timi a rak umih annih cun zu-in le khawse biak tivekpawl tla pawi an rak ti lo. Cuvek thotho Phun Suak biaknak timi a rak um thotho ih an nih khalin zu-in tla an rak kham aw ve lo. Culaiah Baptists pawl cu Thang Tsin ih lam an siih a dangpawl tla cu Pau Cin Hau ih group asilole Phun Suak ih lam an si tin theih a si. Phun Suak amah khal cu Lumbang mi a si ve.

Thingfacin Theihternak
1923-24 ah Chin Christian Association meeting cu Lumbang ah an tuah. Cutawkah American Baptist Mission Field ih Secretary Dr. Wiaff khal a kai ve. A sermon nakah Dr. Wiaff cun mipi hnenah 2 anna (pia 2 kan ti mai pei) a piah ih hitin a sim, “Zisu Khrih ih rundamnak cu himi pia 2 vek hi a si. Zokhalin nan ra la thei ih nan nei thei. Zo si ra la ding?” Cuveten Thang Tsin cu a tonak ihsin a dingih a va lak. Lehhnu ah cui paisa cun hai-rah a lei ih a ci a cing. Saya Thang Tsin cu thusim lawng siloin cicin daan tla a zirh phah.

Bible ka duh, meithal ka duh lo
The Deputy Commissioner Lt. Col. Burne cu Northern Chin hills ih British Civil administrator ih duhzetmi tin theih a si ih a zung cu Falam ah a siiih cutawkah cumi hnaá¹­uan á¹­uan reibik khal a si. A nih cu Saya Thang Tsin thawn nelawzet le rualpi á¹­ha an si ruangah na duh asile meithal ka lo pe ding tin a sim. Asinan Thang Tsin cun “Pathian ih siahhlawh ka si vekin meithal ka á¹­ul lo, Bible hi ka meithal a si” tin a sim.

Fimthiamnak Zir Dingin Thazang A Pe
Saya Thang Tsin cu hmailamthu ruatthiam zettu a si. Thuthangá¹­ha simih a vahsuah tikah Pathian thu lawng siloin thingfa cindan a zirh phah ih fimthiamnak tla theitawkih zir/zuam dingin thazang a pe ringring. 1914-15 kum sungah, a naupa Za Lian le Parte khua Za Hlur, Zimte ih Hlei Sum, Rah Mang le a fapa Phu Tsi le a fanu Mary le Ma Me Caw, Phaizawl ih fala nute, Rev. Za Duh, Saya Ngaih Sum, Ma Al Nei, le Lumbang ih Lian Bia, Saya Len Thang le Bualkhua ih Hmung Bil, Tlorzan ih Sat Hmung, Lungpi ih Ngun Sang, Haitui khua ih Zung Zal, Darbo ih Hran Tiam, Van Hnuai Sang le Angten ih Pa Tum, Fungmual ih Akheng, Ca Cuai le Heluk khua ih Mang Nim pawl tla cu fimthiamnak le ziangkimah thazang a pe.

Ngaih Sum tla cu a nauhak lai ihsin á¹­ha hleice in a zoh ih Haka ih mission tlawng ah a kuat. Lehhnu ah Toungphila ah hna a á¹­uan ter.

Dad khua Tawl, Do Sang, Than Thuam le Lal Lam Do pawltla Thang Tsin ih ruangah missionary tlawng an kai phah.

A Thlacamnakin Thli le Ruah A Dai Ter
Ni khat cu a missionary khualtlawnak ruangah Manipur tiva a thleng. Cutawkah thli le ruah in nasatukin a nuam ciamco ruangah a khuk-bilin thla a cam. Cuveten thli le ruah cu a reh reprep, mero dumpi khal a kiang á¹­heh ih cutin dam le tluangten Hmunli khua a va thleng ih thin diriam in thuthangá¹­ha a va sim.

Ni Khat ah 64 Baptisma Pe
March 20, 1931ah Chin Baptist Association meeting cu Bualkhua ah tuah a si. Cui á¹­umah amah in mi 64 cu baptisma a pe. Himi hi a sansungah ni khat ih baptisma a pek tambik á¹­um a si. Amah lawng asilo missionaries Chester U. Strait le Herbert Cope pawltla an lung a awi tukih cui’ thu cu American Baptist thuthang an suahmi ah an hi sim. Cui’ thu ruangah cutawkih milianpa tla Thang Tsin ih tuahmi le nunah a lung a rak awi ve tuk.
Cutin Thang Tsin ih thlahlawh cu Rs 15 ihsin Rs. 20 ah an á¹­han sak.

A Hrang Ni Neta (tlailam ni khal a liam miarmo)
February thla 1932 ah deistrict meeting cu Toungphila ah tuah a si. Saya Thang Tsin khal cui’ meeting tel ve dingin a feh. Cui’ Associatoion District meeting á¹­heh ah Dr. Cope thawn Khualsim peng lam tlawng dingin tumtahnak an nei. Cutin an khualtlawn an thawkih a rang thar leimi to phah in an feh. Cutiih rang a to lai ah a rang cu a khir ih tlunih a hun seh ruangah a tai ih thlaihmi namte cun a tai ah a sun ih a pumpi lam tiang a ngah tikah nasaten hliam a tuar, a nat cu a bese tuk. Cutin Kalaymyo civil sizung ah an phur. A natnak cu damlam a pan thei lo ruangah U Hlei Hmung ih umnak innpi ah an phur kir sal. Ni 11 a rei hnuah a ihnak ihsin tho thei nawnlo in March 7, 1932 ah a sersiamtu a biak Pathian tawn dingin a feh. Tahan ih Tuah Hrang, Methodist Pastor in a run phum.

A falepawl
1. U Phu Ci
2. Daw Sung Hnia (Rev. Charles Hrang Tin Khum ih Nu)
3. Daw Mary (Sayakyi Zung Lwe ih Nu)
4. Daw Khawm Cung – Singapore ih Galu Indra Bahadur ih Nupi (a tattooist)
5. Daw Esther Kyin (Mrs Son Kho Pau, Dr. Vum Za Cin Pau ih nu)
6. Daw Phua Khin (Mrs. R. Lian Kim, Ral Lian Bawi ih Nu)
7. David (died an infant)

Credit/Refs:
Ting Hlei Thang,"Thang Tsin Thuanthu (History of Thang Tsin)," Blogpost-September 28, 2014
Kip Thian Pau, “Trials and Triumphs of the Chin Pioneers
Lauda Hardin Carson, “Pioneers Trials, Trials and Triumphs
S. Vum Cung Nung, “A history of Christian Missions Among the Chins with Special Reference to American Baptist Missionaries and Their Contributions to the Transformation of the Chin Culture,” M.Th. Thesis, SAIACC, India, 2007.

Post a Comment

Previous Post Next Post

Contact Form