TIAL HMUNG THUANTHU @ SAYA SHWE HLAING (Biography of Tial Hmung)



A Suahthu
Tial Hmung cu 1873 kumah Lungpi khua, Falam peng ah a suak. A pa cu Leng Har a si.
Tial Hmung cu 1889-1893 kumah Kalaymyo peng ih Indin khua ah tlawng a kai. A tlawngkainak ihsin “Shwe Hlaing” timi kawl hmin a rak neihnak a si. Himi kum li sung a tlawngkainak ruangah Buddhist phungki pawlih zirh le ciahnehnak ruangah Buddhist ah a cang.

Khristian A Can Dan
Hlan Chin pupapawlih an rak uar zetmi le lar zet asimi á¹­hi hlum tete (strings of beads) zuar dingah Mizo ram, Aizawl ah a so. Aizawl a thlen tikah cutawkih umpawl cu hla cabu (hymn books) kengin Pathian be dingah Biakin an feh rero cu a hmuh tikah a nih tla biakin ah feh vein biakin sung tonak (tohkham) ahcun a vung to ve. Cutikah a thinlung ah Khristian si caknak a suak ve.
Cutin Mizo ram ah a pehpeh in kum thum a umih tlawng tla a kai. Cutin lehhnu ahcun Khristian ah a rung cang. Ziangtikah baptisma a la ih zoin baptisma a pe timi ngankhummi a um lo. Mihrek cun 1897 ah a si tin an zum.

Himi hi a dik a si ahcun Chinmi lakih a hmaisabik zumtu Pau Suan, 1904 ih piangthar, 1905 ih baptisma co hnakin a hmaisa sawn. Cun Falam pengih Thang Tsin hnak khalin a hmaisa sawn. Ziang a va si hmanah a tikcu hi theihfelmi a si lo ruangah hmaisabik ih telh a theihlonak a si.

A Nulepa in a minung lem an rak vui
Shwe Hlaing cu kum thum sung inn tlung lo ih a um tikah a nulepa cun a thi a si tin an ruat ih hnahcang kung ih a sung note (plantain trunk) an la ih cumi cu hnipuan in an thuam hnuah kum 3 kimmi sia, vawk le vate tla that in vuinak an nei.

Kum thum hnu 1998 ah Shwe Hlaing cu inn a rat lung sal. A nulepa in vawk sum-ruk, vate sen that in puai an tuah tum. Asinan Shwe Hlaing cun hivek puai tuah a á¹­ul lo thu le Khristian a si zo thu, lei le van sersiamtu Pathian a biak zo thupawl tla a sim. Asinan a nulepa cun an nunphung daan cu thlun in an tuah sak thotho.

Chin mipawl hnenah a hmaisabik Calai
Cumi laiah Chin (Chin Hills) pumpi ah Shwe Hlaing tilo cu cangan thiam an rak um lo. Shwe Hlaing cu 1893-1894 ah Kawl-ca ngan le siar a thiam zo. 1898 ah Mizo cangan le siar a thiam zo. Curuangah a nih cu Chinmi lakah casiar le ngan, calai thiam hmaisabik a si.

Kalaymyo ah A. E. Carson thawn Tawngaw
Rev. A. E. Carson cu Kalaymyo ah a thleng ti thuthang a theih tikah phur zetin Chin ramih missionary hmaisabik tawng dingin a feh.
Cutin Carson thawi an tawnawk ihsin Rev. Carson tei’ nupa in 1901 ihsin 1905 tiang mission tlawng kai dingin Rangoon ah an kuat.

A Rawngbawlnak
Shwe Hlaing cu Khualsim le Zanniat ram pawlah evangelist dinhmunin Pathian thu simin khaw khat hnu khaw khat a feh. Amah hi Chin rampumpi (Chin Hills) ih Pathian thu sim hmaisabik khal a si. 1910 ah Darbo khua ih Duh Cuai thawn an nei aw.

A Harsatnak le Retheihnak
Saya Shwe Hlaing in Pathian hnaá¹­uannakih a zuamnakin a thawkpek lam ihsin zumtu thar tete tla an um. Culai ih kan Chinmipawl ih kan nawmawknakbik cu puai tuah ih zu le sa ei/in phah ih lam hi a rak si. Asinan zumtu umsunpawl cun cui puai ah an telpilo tikah cupawl cun an mitkem ih ngaihawklonak tete a suak.

Nithla Theihtheinakah Bepi (sulphur beans) an rak hmang
Culaiah nithla siarnak (calendar) a rak um lo ih nitin thuhla ngannak (diary) khal a rak um lo. Curuangah Chin pawl cun ni, thla le kumpawl siarnakah bepi (sulphur-beans) an rak hmang. Khristian an rung si hnuah a hlanih an thingbul lungbul biak nun (animistic life) in ni le thla theihtheinak hrangah ziang á¹­hathnemnak hman a rak pe lo. Ziangahtile an thawh veten thawh-hlam an ei, cun lo an feh ih sunvu hna an á¹­uan zanlam a kim tikah zanriah an ei ih an it.
Sabbath Ni asilole Lalpai Ni asilole cawlh ni le cawlh-um caan (holiday) tvk an rak nei dah lo. Asinan Khristian an si hnu cun Lalpai/Bawipai Ni hmang dingin thuthluknak an tuah. Cutin Saya Shwe Hlaing in inn-tin ah be-pi (sulphur beans) pa 7 cio a rak pe hai. Cule cui’ bepi cu zing an thawh veten zing khat pakhat bel/khuat pakhat khat sungih thla ringring dingin a sim. Cutin cumi pa 7 a cem tikah cuini cu Cawlhni (Sunday) a si ti theihtheihnak dingah a si.

Zumtupawl Tlanin Hmun An Khuar
Saya Shwe Hlaing le amah tluntu zumtupawl an kiangkap minungpawlin an hua, an nautat, khawlal khalin cumi khami nan tuah thei lo tin mipi hmaiah a simih khua ihsin a dawi hai. Curuangah Zom Tlul le Darbo ih Mang Tiam le Khuahlun khua ih Lian Khum tepawlih hohanakin Khukkhel (kawl hmin – Kabani) ah hmun thar an hmu ih cutawkah hmun khuarin an um. Cutawkih an um cu Kawl (Burmese) ramtawipawlin an hmuh tikah nan umnak hi a niam tuk, tiva kiang a si fawn á¹­oá¹­um (thli le ruah) a rat canah harsatnak nan tawng ding tin an sim.
Cupawlih ruahnak pekmi cu thil cang thei a si tin an zum ruangah hmun thar Kawlpawlih Sedaw tiih an kawhnak hmun ah an á¹­hawn. Cumi cu 1913 kum a si. Cui’ hmun cu zumtupawl an va umnak hmun a si ruangah zumlotupawlin “Zisui’ khua” (Jesus village) tin an ko. Cui hmin cun reipi kawh lan a si nan lehhnu ah cun Angá¹­eng tiih theihmi a si.

A Hlawhtlinnak
Pathian in Saya Shwe Hlaing cu a á¹­uanzuamnak ruangah a thlawsuah zet ih kum reilote ah zumtu thar tampi a nei. 1906 ahcun Saya Shwe Hlaing cu Saya Thang Tsin thawn kutkaiaw in hna an á¹­uan tlangih himi hi an hlawhtlin cuangnak le zumtu thar an ngah tam cuangnak khal a si.
Tuini ahcun Saya Shwe Hlaing ih hna a rak á¹­uannak hmun cu thingbul lungbul bia (animist) an um nawn lo, an zaten Pathian betu lawnglawng an si á¹­heh. Himihi Saya Shwe Hlaing in thlaici mangkhung a rak tuhtami ih rahsuah cu a si. Amah cu Khualsim le Zanniat tlangtluan ih Arsi pakhat, meitlu keng hmaisabiktu a si.

A hnaá¹­uan cawlhnak
Himi laiah kumpi cozah ih ukawknak ah Chinmi sungin calai lam thiam deuh kha Naga hills ih hnaá¹­uantu parties hohatu dingah le cutawkih feh dingin amah cu thupek a si. Cutin Saya Shwe Hlaing cun kumpi cozah ih thupek cu el ngamloin Nga hills ah a feh.

1918 ah Chin Hills pumpi ih Khristian zate cu Angá¹­eng ah annual meeting cu tuah a si. Hiá¹­umah Rev. Cope in Saya Shwe Hlaing cu a hmu nawn lo tikah a thin a heng zet. Lehhnu ah Rev. Cope cun Saya Shwe Hlaing cu, “ a thupi tukmi Chin hills pumpi ih Chin Khristian hmuahhmuah tawnawknak meeting ah ziangah ka lo hmu lo, khuiah na rak feh, cun ziang duhsan ahsi na um lo”? Tin a sut. Saya Shwe Hlain cun kumpi cozah in Naga hills ih feh ding an ti thu cu a sim. Cutikah Rev. Cope in, “ziangvek thu pawipeng a um tla asile ziangah caan khelin i sim lo” tin thinheng deuh in a let sal. Cumi cu Saya Shwe Hlain in tawk a ti zet thlang ruangah a thin tla a heng ve thlang ih cutin a full-time hnaá¹­uan ihsin a suak.
Cui’ thawk ihsin amahte free-lance evangelist in hmuntin ah Pathian thuthangá¹­ha simin a caan a hmang.

A ni neta (tlailam ni tla a liam miarmo)
1951, umnak hrangih amai rak hmuhmi hmun, Thiamthi ah lo thlawh ding a timtuahnak ah thing in a nen/tluk ih cutin a nunnak a liam. A falepawl cu Thiamthi ih U Van Sum le U Van Nei (Za Mawi pa) Aná¹­eng ah damlai tla an si.


Credit/Refs:
Ting Hlei Thang,"Chin-ram Misssionaries le Zumtu Hmaisa," Blogpost-August 7, 2016.
Kip Thian Pau, “Trials and Triumphs of the Chin Pioneers
Lauda Hardin Carson, “Pioneers Trials, Trials and Triumphs
S. Vum Cung Nung, “A history of Christian Missions Among the Chins with Special Reference to American Baptist Missionaries and Their Contributions to the Transformation of the Chin Culture,” M.Th. Thesis, SAIACC, India, 2007.

Post a Comment

Previous Post Next Post

Contact Form